همانطور که می‌دانید اکنون تحت ذیل تحریم‌های شورای امنیت نیستیم و خیلی وقت است که از فصل هفتم خارج شدیم اما تحریم‌های ثانویه ایالات متحده آمریکا ما را دچار مشکل کرده است.
به گزارش مشرق، مراسم رونمایی از کتاب «حقوق تحریم‌ها» همراه با نشست تخصصی «تحریم‌ها از منظر حقوق بین‌الملل» و «مشروعیت تحریم‌ها علیه جمهوری اسلامی ایران» در فرهنگ سرای رسانه برگزار شد.
در این مراسم، چهره‌هایی نظیر رضا موسی‌زاده، استاد دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه، عبدالحسین صفایی و علیرضا ظاهری، عضو هیئت علمی دانشگاه و دکتر حمید یزدانیان کارشناس ارشد مسائل سیاسی سخنرانی کردند.
در ابتدای این مراسم، اشکان پیرزاده، نویسنده این کتاب صحبت کرد و گفت: در ابتدا به تعریف واژه تحریم می‌پردازیم، واژه «تحریم» تعابیر مختلفی در متون حقوقی دارد. این واژه عرفاً در نظریه حقوقی مورد استفاده قرار گرفته و به معنای جریمه یا مجازاتی است که با هدف وادارساختن دولت خطاکار به پیروی از اِعمال قانون می‌شود. در حوزه روابط بین‌الملل، واژه «تحریم» به‌معنای اقدام صورت گرفته بر ضد یک دولت با هدف وادارساختن آن به پیروی از حقوق بین‌الملل یا مجازات آن به دلیل نقض حقوق بین‌الملل می‌باشد.
وی ادامه داد: همانطور که مطلع هستید تحریم‌ها در دنیای کنونی بیش از پیش به یک سلاح کارآمد سیاست خارجی برای دولت‌ها و سازمان‌های بین المللی همچون ایالات متحده، سازمان ملل و اتحادیه اروپا تبدیل شده‌اند. کتاب حقوق تحریم ها را می‌توان یک هندبوک کاربردی برای حوزه حقوق تحریم‌ها دانست؛ در این کتاب چهار نظام حقوقی تحریم‌های فعال یعنی تحریم‌های ایالات متحده، انگلستان، شورای امنیت سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا مورد بررسی قرار گرفته و به شیوه‌های مقابله و اعتراض بدان‌ها پرداخته شده است. غنی بودن مطالب باعث شد بنده مصمم به تحریر و برگردان این کتاب بشوم که البته لزوم تولید محتوا در این حوزه واقعا ضروری به نظر می‌رسید. بنده پیش‌تر نیز چهار کتاب تخصصی حوزه حقوق بین الملل و دیپلماسی به چاپ رسانده‌ام.
مترجم کتاب «حقوق تحریم‌ها» گفت: حوزه حقوق تحریم‌ها کاملاً فنی بوده و با توجه به نقطه استخراج، اجرا و اِعمال تحریم‌ها، دربرگیرنده حقوق بین‌الملل، حقوق منطقه‌ای و حقوق داخلی می‌باشد. حقوق تحریم‌ها همچنین چندقطبی و به سرعت در حال تغییر است. حقوق تحریم‌ها هفته به هفته همسو با الزامات دولت‌ها تغییر می‌کند. همین امر باعث می‌شود کارشناسان فعال در این حوزه را بر چارچوب گسترده حقوق تحریم‌ها وادار به تمرکز کند. رهبر فرزانه انقلاب اسلامی در سخنان اخیر خود، به اقدام برای «خنثی سازی تحریم ها» اشاره فرمودند و این مهم با شناخت دقیق علمی و فنی نسبت به این حوزه محقق خواهد شد. لذا پس از شناخت شیوه‌های لغو، اسقاط و مقابله با تحریم ها اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند.
پیرزاده در بخش دیگری از صحبت‌های خود با اشاره به فقدان متون حقوقی در این زمینه گفت: با توجه به فقدان متون حقوقی لازم در حوزه حقوق بین‌الملل خصوصا شاخه تحریم‌ها، کتاب پیشرو این موضوع را به صورت جامع دیده و مواردی که در آن مثال زده است به پژوهشگران، اندیشمندان و کارشناسان کمک می‌کند تا بتوانند به مقابله با بحث تحریم بپردازند. بیاناتی که حضرت آقا درخصوص خنثی‌سازی تحریم‌ها داشتند، مفغول مانده است و همین موضوع پژوهشگران این عرصه را می‌طلبد که آستین بالا بزنند و به این موضوع وارد شوند که چگونه می‌توانیم به صورت علمی و عملیاتی با تحریم‌ها مقابله کنیم.
وی تاکید کرد: یکی از چیزهایی که برای کشور دست و پا گیر شده است، تحریم‌های ثانویه ایالات متحده آمریکاست. همانطور که می‌دانید اکنون تحت ذیل تحریم‌های شورای امنیت نیستیم و خیلی وقت است که از فصل هفتم خارج شدیم اما تحریم‌های ثانویه ایالات متحده آمریکا ما را دچار مشکل کرده است. این تحریم‌ها ظالمانه است، چرا که این تحریم‌ها را علیه کشوری وضع می‌کنند که مرتکب رفتار غیر بین‌المللی شده است. بنابراین مشروعیت تحریم‌ها با توجه به پیشنهاد استادم، جناب آقای دکتر موسی‌زاده در این جلسه مورد بررسی قرار خواهد گرفت. حمید یزدانیان، کارشناس ارشد مسائل سیاسی دیگر سخنران این جلسه بود.
او گفت: در ابتدا باید از آقای محمدی تشکر کنم که خیلی سریع و عملیاتی کمک‌مان کردند این مراسم رونمایی برپا شود. بحث تحریم‌ها بحث روز جامعه است و نیاز است که بیشتر در رسانه‌ها بدان پرداخته شود. صحبت‌های عامیانه زیادی درباره این موضوع صورت می‌گیرد اما نیازمند صحبت‌های علمی هستیم.
وی اضافه کرد: در شرایط روز کشور که مشکلات متنوع و متعددی وجود دارد، گاهی اوقات دچار یاس می‌شویم اما وقتی این جوانان را می‌بینیم که خیلی پرتلاش وارد عرصه می‌شوند، دلگرم می‌شویم. بسیار تعجب کردم که آقای پیرزاده با این سن کم و با این مشغله زیاد چندین کتاب را ترجمه کردند. بدون شک با تغییر نسل و روی کارآمدن جوانان بسیاری از مشکلات ما حل می‌شود. اگر در کنار استفاده از جوانان از تجارب افراد سن و سال‌دار نیز استفاده شود، روح جدید و تازه‌ای در کالبد مدیریتی و علمی کشور دمیده می‌شود و در این شرایط مطمئنا اتفاقات خوبی رخ خواهد داد.
او با اشاره به جمعیت نزدیک به ۵ میلیونی ایرانیان خارج از کشور گفت: باید اشاره کنم که جمعیتی نزدیک به ۵ میلیونی، ایرانی خارج از کشور داریم. یکی از ویژگی‌های این ۵ میلیون ایرانی خارج از کشور، میل به زادگاه است. حتی همان کسی هم با نظام مخالف است، میل به زادگاه دارد. این موضوع در سال‌های گذشته باعث شده است که نظام از ظرفیت آنان برای حل بعضی از مشکلاتش از جمله تحریم‌ها استفاده کند. هم در دوران دفاع مقدس این موضوع را داشتیم و هم در دوره‌های بعد. برای مثال، در دوران سازندگی، آقای هاشمی رفسنجانی دفتر نخبگان را در خارج از کشور بنا کرد و قرار شد متخصصین و نخبگانی که در کشورهای مختلف هستند، به کمک ما بیایند و بعضی از مشکلات فنی ما را حل کنند. در دولت آقای خاتمی نیز، دبیرخانه شورای امور ایرانیان خارج از کشور در وزارت امور خارجه تشکیل شد و آن شورای عالی با حضور ۱۱ وزیر شکل گرفت. البته در دولت آقای احمدی‌نژاد این دبیرخانه را از وزارت امور خارجه به ریاست جمهوری منتقل کردند و سطح کار کمی بالاتر رفت.
یزدانیان بیان داشت: این ۵ میلیون ایرانی خارج از کشور طیف‌های برجسته و نخبه‌ای هستند که به تکنولوژی روز دنیا دسترسی دارند یا طیف سرمایه‌دار داریم که ثروت زیادی دارند. در طول این سالها میل به زادگاه باعث شده است که بخشی از ایرانیان خارج از کشور به کمک ما بیایند و از این طریق انتقال تکنولوژی و سرمایه داشتیم و با کمک آنان توانستیم بخشی از مشکلات‌مان را حل کنیم. نکته‌ای که در اینجا می‌خواهم بدان اشاره کنم این است که در تمام سیاست‌های کلی کشور آمده است که باید از حقوق ایرانیان خارج از کشور حمایت شود. مقام معظم رهبری دیداری با سفرا داشتند و در آنجا مطرح کردند که از ایرانیان خارج از کشور حمایت کنید حتی اگر مخالف و منتقد شما باشد. وی با گلایه از عدم حمایت نهادهای دولتی از حقوق ایرانیان خارج از کشور گفت: علیرغم تاکیدات رهبری و علیرغم این که موضوع حمایت از ایرانیان خارج از کشور در برنامه پنجم توسعه نیز آمده است، با موارد مختلفی از ایرانیان مواجه شدیم که فلان وزارتخانه ما درخواستی کرده و آن ایرانی خارج از کشور تحریم‌ها را دور زده و آن درخواست را اجابت کرده است اما بعدا دچار مشکل شدند و حتی پایشان به بازجویی دستگاه‌های امنیتی هم کشیده شده است. در این شرایط سفارت ما آنطور که باید و شاید کمک آن فرد نکرده و خودش مجبور است هزینه‌هایی را پرداخت کند. ما باید براساس مبانی دینی، اسلامی و قانونی خود از آنان حمایت کنیم اما این کار را نمی‌کنیم. به نظر می‌رسد که باید نسبت به این موضوع دقت بیشتری داشته باشیم چرا که اگر حمایت‌ها صورت نگیرد در آینده نمی‌توانیم از این ظرفیت‌ها استفاده کنیم. عبدالحسین صفایی، عضو هیئت علمی دانشگاه دیگر سخنران این جلسه بود.
او با اشاره به تحریم‌های ثانویه از سوی آمریکا علیه ایران گفت: من می‌خواهم درباره موضوع تحریم‌ها و به ویژه تحریم‌های ثانویه صحبت کنم. سوالاتی وجود دارد و آن هم این است که آیا تحریم‌های ثانویه آمریکایی‌ها یا کشورهای دیگر، منطبق بر منطق حقوقی است یا خیر؟ آیا اصول حقوق بین‌الملل همراهی کرده و چنین فرصتی را به آنان می‌دهد یا خیر؟ و … در اینجا نمی‌توان به صورت تفصیلی صحبت کرد اما برای آنکه مسیری باز شود، باید بگویم که در این زمینه با فقر فرهنگی و حقوقی کاملی مواجهیم و اقدامی در این زمینه صورت نگرفته است. شاید در رسانه‌ها و یا به صورت شعاری به این موضوع پرداخته باشیم اما هیچ‌گاه به صورت مبنایی به این موضوع نپرداختیم که آمریکایی‌ها چگونه و با چه استنادی ما را تحریم می‌کنند؟ اگر بخواهیم به این موضوع بپردازیم باید مبانی صلاحیت در نظام بین‌الملل مورد توجه قرار بدهیم.
آمریکایی‌ها این سوال که «آیا می‌توانیم بر غیر آمریکایی‌ها که خارج از آمریکا اقدامی انجام می‌دهند و بازار ما را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند اعمال صلاحیت کنیم یا خیر» را مطرح کرده و نتیجه می‌گیرند که بله می‌توانیم. همین موضوع را اروپایی‌ها هم اعمال کردند و … با این حال، همین مفاهیم اولیه که مبنای خیلی از اقدامات علیه ما است برای ما هنوز روشن نشده است. فلذا اقدام آقای پیرزاده فتح بابی است که بار دیگر به اینجا برگردیم. بنده معتقدم که حتما باید دو واحد درس حقوق صلاحیت را در دانشگاه‌هایمان حداقل برای کارشناسی ارشد تعریف کنیم. دنیا امروز براساس مبانی با ما برخورد می‌کند و علیه‌مان تصمیم می‌گیرد که ما هنوز آن را مطرح هم نکرده‌ایم و نقد نیز نشده است. از این روی به نظر می‌رسد که در دانشگاه‌مان باید مبانی حقوقی تحریم‌ها را مورد بررسی قرار بدهیم.
وی اضافه کرد: چیزی که امروز نکوهیده است، صدور قوانین و صلاحیت محاکم است و آمریکایی‌ها امروز از همین موضوع علیه ما استفاده می‌کنند. آنان برهمین مبنا به تحریم‌های ثانویه پرداختند. در این جا باید به سوال اساسی پاسخ بدهیم. سوال اول این است که دولت آمریکا براساس کدام منطق حقوقی، با توسل به قوانین داخلی خود و دستورات اجرایی‌اش که دارای آثار فراسرزمینی است، صلاحیت قانونی و قضایی خود را بر موارد و موضوعاتی اعمال می‌کند که هیچ ارتباطی با آمریکا نداشته و حتی در سرزمین آنان نیز واقع نشده است. سوال دوم این است که ایالات متحده به موجب کدام یک از اصول حقوقی بین‌الملل و چه منطقی به خود اجازه می‌دهد که فعالیت‌های شرکت‌های غیرآمریکایی را با دولت‌های ثالث مثل ایران ممنوع کرده و حتی برای آنان مجازاتی نیز پیش‌بینی کند.
او با اشاره به اینکه آمریکا متهم به اخلال در نظم حقوقی بین‌المللی است، گفت: من فکر می‌کنم که آمریکا متهم به اخلال در نظم اصول حقوقی جامعه بین‌المللی است چرا که بند اول ماده دوم منشور سازمان ملل متحد می‌گوید که این سازمان براساس تساوی حاکمیت کشورها قرار گرفته است و حتی در بند هفتم همین ماده از نظر احترام به حاکمیت کشورها اجازه نمی‌دهد که حتی سازمان ملل متحد در امورات داخلی کشورها دخالت کند. حال چگونه است که یک قدرت به خودش اجازه می‌دهد که این کاری را انجام دهد؟ بنابراین آمریکا متهم به اخلال در نظم کلی اصول حقوقی جامعه بین‌المللی است. جالب است بدانید که خود آمریکایی‌ها نیز سبک اعمال تحریم‌ها توسط دولت فعلی آمریکا علیه ایران را مورد تمسخر قرار می‌دهند.
صفایی تاکید کرد: نتیجه‌ای که می‌گیریم این است که اقداماتی که آمریکایی‌ها انجام می‌دهند ناقض کلی اصول حقوقی بین‌الملل است. به تحریم‌های اولیه کار نداریم اما چه حقی دارید که منع می‌کنید فلان فرد با فلان فرد نباید ارتباط دوستی داشته باشد؟ نکته دومی که وجود دارد این است که آمریکا تعاملات جامعه بین‌المللی را با مجازات‌هایی که اعمال می‌کند مورد خدشه قرار داده است. یکی از دانشمندان می‌گوید که آمریکایی‌ها دنبال سیاست امپریالیستی هستند و می‌خواهند آن را به زور صدور قوانین خود و همراه با مجازات‌هایشان به دنیا تحمیل کنند و به عنوان یک پلیس بین‌المللی اقداماتی را انجام بدهند. ما باید آمریکایی‌ها را با استفاده از منطق حقوقی باید متهم به اخلال در تعاملات بین‌المللی، نظم منشور سازمان ملل متحد و امر تجارت جهانی بین‌المللی کنیم. اگر می‌خواهیم این کار را انجام بدهیم در ابتدا باید مبانی که براساس آن آمریکایی‌ها سناریو تعریف کردند، بررسی کرده و جامعه علمی ما براساس همان‌ها پاسخ دهد. وی در پایان تاکید کرد: ما به عنوان حقوق بین‌الملل دو وظیفه داریم؛ یکی حفظ منافع ملی و دفاع از حقوق‌مان براساس منطق حقوقی است و دیگری خدمت به نظام بین‌الملل که بناست ساختارهای بین‌المللی و تعاملات بر مبنای آن شکل بگیرد.
علیرضا ظاهری، عضو هیئت علمی دانشگاه در بخش دیگری از این مراسم گفت: در این جلسه می‌خواهم به این سوال پاسخ بدهم که آیا تحریم‌ها عملی فراحقوقی هستند یا حقوقی؟ به عبارت دیگر آیا تحریم‌ها تحت حاکمیت قانون و مقررات قرار می‌گیرند یا خیر. همانطور که آقای پیرزاده فرمودند، سابقه تحریم‌ها به ۷۰ سال قبل برمی‌گردد اما چیزی که امروز با آن درگیر هستیم، تنها تشابه اسمی دارد و از نظر عملی هیچ شباهتی به همدیگر ندارند. دقت داشته باشید ما می‌توانیم دو عمل در حقوق بین‌الملل انجام بدهیم؛ اولی دفعی و آنی است. برای مثال، سردار سلیمانی را ترور کردند و ما هم خیلی سریع عین‌الاسد را زدیم. در لحظه تمام شد. دومی عملی است که در خط زمان حرکت می‌کند و لازم است برای اقدام مقابل، نهادهای اجرایی، قوانین و دستورالعمل‌هایش مشخص شده و مورد پایش قرار گیرد. در اینجا مانند حمله به عین‌الاسد حرکت آنی نداریم و با یک نهاد مواجه هستیم و باید برمنبای نظام حقوقی حرکت کنیم.
وی اضافه کرد: برای این حرکت نیاز به ابزارهایی داریم که متناسب با آن باشد. دقت داشته باشید از آنجا که در اینجا با نظامی شبکه‌ای مواجهید باید با شیوه‌ای متفاوت و با دستورالعملی خاص عمل کنید. هر چه قدر که ساختارها و پیوندهای حقوقی را دقیق‌تر چیده باشید بهتر می‌توانید کار کنید. بنابراین اگر چه اکنون تحریم را داریم و نهادی قدمت‌دار در حقوق بین‌الملل است، باید توجه داشت که این نهاد به هیچ وجه با نهاد ۷۰ سال پیش یکی نیست و فقط اشتراک لفظ دارد. رضا موسی‌زاده، استاد دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه سخنران پایانی این جلسه بود.
او گفت: قبل از این جلسه می‌خواستم که درباره ریشه تحریم‌ها، مبانی صلاحیت و حقوق صلاحیت صحبت کنم. از قضا دیدم که آقای دکتر صفایی همین نکات را فرمودند.
وی ادامه داد: باید این سوال را بپرسیم که تحریم‌ها از کجا شروع می‌شوند و دادگاه یک کشور به چه اجازه‌ای به خود این صلاحیت را می‌دهد که چنین عملی را انجام بدهد و برایش توجیه قانونی داشته باشد. حتی جالب است که یک فرد می‌آید و می‌گوید تا زمانی که من هستم باید این کشور مجازات شود. باید پرسید که مجازات نهایی ما چیست و قرار است تا کجا ادامه داشته باشد؟ این تحریم‌ها هم از منظر مبنا دارای مشکل است و هم از نظر سازماندهی تحریم. در کتابی که آقای پیرزاده نوشته است، در همان صفحات اول گفته می‌شود که کاری نداریم تحریم‌ها چه پیامدهایی دارد، بلکه می‌گوید که در این کتاب سازوکارهای تحریم و حقوق آن را بررسی می‌کنم. این موضوع نکته مهمی است.
موسی‌زاده درخصوص شرکت‌هایی که به واسطه تحریم ایران جریمه شدند، گفت: وقتی یک کشوری می‌خواهد یک اقدام تحریم‌زا برای کشور دیگر شروع کند باید توجیهی برای آن داشته باشد. از این منظر، این موضوع مهم‌ترین امری است که در حقوق بین‌الملل و دادرسی‌های بین‌المللی می‌تواند مطرح شود. ما با آمریکایی‌ها کاری نداریم، سوال اینجاست که چرا نمی‌گذارند ما با کشورهای دیگر مبادله داشته باشیم؟ جالب است بدانید که یک شرکت فرانسوی ۸٫۹ میلیارد دلار جریمه به آمریکایی‌ها داده است به این دلیل که ۴ هزار تراکنش مالی با ایران داشته است یا یک شرکت دیگر ۱٫۳ میلیارد دلار از سوی آمریکا جریمه می‌شود. جالب است که این جریمه را هم پرداخت می‌کنند چرا که بازار آمریکا برایشان مهم‌تر است و می‌خواهند باقی بمانند.
او توجیهات آمریکایی‌ها برای تحریم ثانویه را برشمرد و گفت: آمریکایی‌ها ۵ دلیل را مبنای صلاحیت خود برای تحریم‌های ثانویه قرار می‌دهند؛ یکی کنترل توسط شرکت‌های آمریکایی است و صلاحیت را براساس اصل تابعیت مطرح می‌کنند. دومی به کارگیری فناوری است. به عبارت دیگر، چون تکنولوژی آمریکایی به کار گرفته شده است، آن کالا آمریکایی می‌شود. سوم به کارگیری سرزمینی نظام مالی آمریکا است. چون از دلار استفاده می‌شود و شبکه مالی آمریکا بر مبنای این ارز است، صلاحیت برای خود قانع می‌شود. مورد دیگر بر مبنای اصل صلاحیت شخصی انفعالی است. پنجمین مورد از تویجه تحریم‌های ثانویه اصل صلاحیت واقعی یا حمایتی است.
وی اضافه کرد: در مقالاتی که برای توجیه این تحریم‌ها نوشته شده است می‌گویند منظور ما از فرد آمریکایی فقط تبعه ۱۰۰ درصدی آمریکا نیست بلکه موجودیت‌ها، شرکت‌ها و کمپانی‌های خارجی که در دیگر کشورها هستند و بخش زیادی از سهم آنان آمریکایی است، آن هم برای آمریکاست. مورد دیگر منع صادرات مجدد کالاهای آمریکایی است. آنان می‌گویند کالاهایی که از آمریکا به هلند می‌آیند و از هلند به ایران می‌رسد، تحت تحریم قرار می‌گیرد. مورد بعدی استفاده سرزمینی از سیستم مالی آمریکاست. برای مثال پولی که از چین می‌آید و قرار است به حساب ما واریز شود، می‌گویند قفل است چرا که می‌گویند شما از سیستمی استفاده می‌کنید که متعلق به آمریکاست. این مشکل را در مورد کره‌جنوبی، هند و … هم داریم. ما به این توجیه حقوقی آنان پاسخی ندادیم. اگر هر پاسخی داده شده است، از سوی دیگران نظیر اتحادیه اروپا، کانادا، مکزیک و … بوده است. در اینجا جا دارد ریشه این مطالب مورد بررسی قرار گرفته و مبنای صلاحیتی تحریم‌ها در جای خودش مورد تدبیر و تأمل قرار گیرد. تلاش‌های آقای پیرزاده برای ترجمه این کتاب مفصل بسیار ارزشمند است. در پایان این مراسم از کتاب «حقوق تحریم‌ها» رونمایی شد.
